DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE 

“Benim oğlan çok fazla hareketli. Hiç yerinde durmuyor. Dikkati çabuk dağılıyor. Eşyalarını da kaybedip duruyor. Sanırım hiperaktif!”

Halk arasında da çok yaygın kullanılan ve teşhisi herkes tarafından çok çabuk konulabilen dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gelişimsel olarak uygunsuz düzeyde dürtüsellik ve dikkat eksikliği ve bazı vakalarda hiperaktivite ile karakterize ,kronik ve nörobiyolojik davranışsal bir bozukluktur.( Rief, 2008) Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ilk kez 1900’lü yıllarda tanımlanmıştır. Tabii ki o zamanlarda hemen bu ismi almamış olup çok hareketli ve öfke düzeyi yüksek çocuklar tanımlanmıştır. Sonrasında 1971 yılında Wender isimli araştırmacı minimal beyin hasarı adı altındaki çalışmalarıyla tanımlama yapmıştır. Hiperkinetik hastalık tablosu ve hiperkinezis gibi adlandırmalar da yapılmış olup en son bugünkü ismiyle dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olarak tanımlanmıştır. Tanımı daha da detaylandırmak gerekirse aşırı hareketlilik, yerinde duramama, dikkatini uzun süre bir şeye odaklayamama ve konsantre olamama ile belirgin bir durumdur.

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BELİRTİLERİ NELERDİR?

       DİKKAT EKSİKLİĞİ

• Dikkatini korumada sıkıntı yaşar,
• Dinlemez görünür,
• Verilen komutları izlemede güçlük çeker,
• Organizasyon sorunu yaşar,
• Yoğun düşünme gerektiren işlerden kaçınır ya da bu işleri yapmaktan hoşlanmaz,
• Eşyalarını kaybeder,
• Dikkati kolayca dağılır,
• Günlük işlerini unutur.

        HİPERAKTİVİTE

• Durduğu yerde duramaz; elleri, ayakları kıpır kıpırdır,
• Uzun süre oturmada sıkıntı yaşar,
• Çocukken koşar ya da tırmanır, yetişkinken yerinde duramaz,
• Sessizce bir şeyle meşgul olmada sıkıntı yaşar,
• Motor takılmış gibi veya düz duvara tırmanırcasına hareketlidir
• Çok konuşur,
• Karşıdaki kişi sorusunu bitirmeden cevabı yapıştırır,
• Bekleme gerektiren ya da sırayla yapılan işlerde sıkıntı yaşar,
• Başkalarının sözünü keser

Birleşik : dikkat eksikliği & hiperaktif-dürtüsel

• Yukarıda her iki gruptaki bulgulara bir arada rastlanabilir.

Çocuğunuz ya da bir başkası için “hiperaktif” kelimesini kullanıyorsanız bunun doğru olması için öncelikle bu tanımı yapmanıza neden olan yukarıdakilere benzer durumlar

• ısrarla devam etmeli ve/veya giderek artmalı
• öğrenme güçlükleri yaşanmalı
• uyum sorunları yaratmalı

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE NEDEN OLUR?

Genel olarak genetik etkenlerden kaynaklanmakla birlikte, bu etken DEHB’nin ortaya çıkışını tek başına açıklayamamaktadır. Genetik etkenlerin yanı sıra annenin hamilelik esnasında alkol kullanması, beslenme bozukluğu ve besin zehirlenmesi yaşaması, kimyasal zehirlere maruz kalması, doğum esnasında yaşadığı zorluklar, enfeksiyon ve kimyasal zehre maruz kalması ve demir eksikliği yaşaması gibi etkenler de DEHB’nin ortaya çıkışını tetiklemektedir. Hiperaktivite bozukluğu genetik nedenlerden ve beyindeki yapısal farklılıklardan da kaynaklanır. Aile ve öğretmen tutumları direkt dikkat eksikliği ve hiperaktivite rahatsızlığına sebep olmaz. Genetik yatkınlığı olan bireylerde gebelikte sigara ve ilaç tüketimi (doğum öncesi), erken doğum komplikasyonları (doğum sırasında) ve geçirilen hastalıklar (doğum sonrası) dikkat eksikliği ve hiperaktive riskini arttırabilir.

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE TANI VE TEDAVİSİ?

• Dikkat eksikliği
• Hiperaktivite
• Her ikisi birden

Bu teşhislerin konulabilmesi için:

Arada bir görülen bulgu yeterli değil.

DEHB teşhisi konulabilmesi için birkaç ortamda kendini gösteren çok az sayıda bulgu yerine, birçok ortamda kendini gösteren birçok bulguya ihtiyaç var. Yani “kitap okurken ve ders anlatılırken odaklanamıyorum,” demek DEHB teşhisi için yeterli değil. 

Bazı kişiler için DEHB’li olduğunu fark etmek ya da tedavi görmek yıllar alsa da, hatta kimilerinin DEHB’li olduğu yaşamı boyunca anlaşılmasa da, DEHB’nin tedavisi tanı konulduğunda başlar. Kısacası DEHB’li biri en az DEHB’li olmayan biri kadar hayatta başarılı olabilir… Yeter ki DEHB’li olduğunu bilsin ve uygun şekilde tedavi edilsin. Aksi halde DEHB okulda, işte, sosyal ilişkilerde kendini olumsuz yönde gösterebilir. Depresyon, madde bağımlılığı gibi sorunlar baş gösterebilir.

Ama her şeyde olduğu gibi DEHB’nin erken yaşlarda teşhis edilmesi DEHB’li kişinin hayatını olumlu yönde değiştirir. Diyelim ki çocuğunuzun DEHB’li olduğundan şüphelendiniz ya da öğretmeni size bu şüphesinden bahsetti. En önemli adımı atıp çocuğunuzun DEHB’li olabilme ihtimalini kabullendikten sonra yapmanız gereken ilk iş güvenebileceğiniz bir psikiyatr ile görüşmek. Psikiyatr bir takım incelemelerden ve değerlendirmelerden sonra çocuğunuz için teşhis koyacaktır.

Teşhis için izlenilen bir yol, izlenebilecek diğer bir yoldan daha iyi değildir. Destek alacağınız kişinin DEHB bilgisi ve konuya hakim olması işin en önemli yanıdır. Ailenin ve DEHB’li kişinin destek verecek kişiye güvenmesi ve kendini rahat hissetmesi de önemlidir.

DEHB teşhis süreci genel olarak şu şekildedir:

Aileyle görüşme

Çocukla görüşme

Öğretmenle görüşme

Çocuğa uygulanan performans testleri: Tanıya yardımcı olmak, çocuğunuzun zorlandığı alanların ve daha iyi olduğu alanların belirlenerek tedaviye yön çizebilmek için bazı testler uygulanır. Bu testler aynı zamanda, teşhisin olası başka sorunlardan ayrımını da sağlar. Sürekli Performans Testi (SPT) olarak da bilinen bu testlerde hiperaktivite, zamanlama ve dürtüsellik ölçümlenmekte, kişiye özel profil ve performans raporları alınmaktadır.

HANGİ TESTİ YAPTIRMALISINIZ?

Teşhisi, bu testler yardımıyla koyacak kişi hekimdir. O yüzden, tedavinizi takip eden hekimin yönlendirmesi daha doğru olacaktır. Ayrıca tek başına testler tanı koymak için yeterli değildir. Bu testlerden bazıları:

• MOXO Testi
• TOVA (Test of Variables of Attention)
• CPT (Conner’sContiniousPerformance Test)
• IVA (Intermediate Visual Auditory CPT)
• BTA (Brief Test of Attention)
• TMT (TrailMakingTests)

Tüm bu aşamalardan sonra, psikiyatr diğer olasılıkları ortadan kaldırmak için görme, duyma, kan tahlili, tiroid taraması, kanda kurşun olup olmadığının tespiti, beyin MR’ı gibi ek bazı tetkikler isteyebilir.

Karşıt olma-karşı gelme bozuklukluğu, davranım bozukluğu, öğrenme güçlüğü, depresyon ya da anksiyete gibi psikiyatrik durumların bulunması, DEHB tanısını koymayı zorlaştırabilir. Psikiyatr incelemesi sonrasında bu durumların değerlendirmesini de yapar.

Teşhis sonrasında, nasıl bir tedavi yöntemi izleneceğine karar verilmesi gerekiyor. DEHB için tek bir tedavi yöntemi söz konusu değil ve her DEHB’li için kendine özgü bir yol izlenmeli. Çünkü DEHB’li biri belirtilerin sadece bir kısmına sahipken başka bir DEHB’li apayrı belirtiler gösterebilir. Ve bu belirtilere bağlı olarak kullanılacak yöntemde DEHB’linin ihtiyacına göre değişecektir.

Merak etmeyin… Yapılan gözlemler ve testler sonrasında destek aldığınız psikiyatr  size doğru yolu çizmenizde yardımcı olacaktır. DEHB tedavisi medikal, davranışsal ve psikolojik müdahale gerektirir. 

HÜMEYRA ADIM

KAYNAKÇA:

1. DEHB’li hayat
2. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5). American Psychiatric Pub.